لوقمان شێروانی....

بە درێژایی چەندین سەدەی رابردوو،كۆششی زۆر كراوە بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی لە ئەرك و ماف دا جیاوازی نەبێت لە كۆمەڵگاكان و  كاری لە پێناو یەكسانی كردووە . یەكسانی بەمانای ئەوەی هەموو شتێك وەكو یەك بۆ مرۆڤەكان دابین بكرێت و جیاوازی رەگەزی یان چینایەتی نەمێنێت،بۆیە كاتێك مرۆڤایەتی كۆششی بۆ چەمكی یەكسانی كردوە  دیدگای جیاواز لەمەڕ چەمكی یەكسانی لە نێوان رەگەز و چین و توێژەكانی مرۆڤایەتی دروست بووە.بەتایبەتی لە رووی ئایینی و كۆمەڵناسی و فەلسەف دا تێروانینی جۆراجۆری هەبووە بۆ چەمكی ناوبراو . بۆیە تا ئێستاش ئەم جیاوازیانە لە دید و بۆچوونەكان بەدی دەكرێت لە تێروانینی فیكریی و ئایدیولۆژیی بۆ چین و توێژەكانی مرۆڤایەتی،بەڵام تا ئێستاش زاناكانی بواری ئایینی و كۆمەڵناسی وفەیلەسوفەكان نەگەیشتوون بە هاودید و رایەكی هاوكۆك بۆ ئەوەی چەمكی یەكسانی لە ماف و ئەركدا بۆ مرۆڤەكان بەرجەستە بكەن، چونكە هەر كەسەوە بەدید و فیكری خۆی دەروانێت بۆ چەمكی یەكسانی. هەندێك پێانوایە ئەوەی زانایەكی ئایینی بۆ چەمكی یەكسانی دەروانێت جیاوازە لەوەی كۆمەڵناسێك یان خاوەن ئایدیولۆژییەك بۆ ئەم چەمكە دەرِوانێت.

لەم رِوانگەوە ئەوەی ئێستا بەدی دەكەین ئەم جیاوازیانە لە كۆمەڵگاكان بۆ مرۆڤ هەر بوونی هەیە و چەمكی یەكسانی بەدی نەهاتووە و پێشبینی دەكرێت بە ئاسانیش بەدیش نەیەت،چونكە ئەو دیدەی پێی وایە چەمكی یەكسانی هەموو شتێك دەبێت بە یەكسانی بە مرۆڤ و رەگەزە جیاوازەكان بدرێت، بە گونجاوی نابینن ئەم یەكسانییە. بەڵكو لەبەری  چەمكی یەكسانی،ئەوان پێانوایە باشترە بە چەمكی دادگەری بۆ مرۆڤەكان بگۆڕترێت تا هەر كەسەوە بە ئەندازەی بەش و پێویستیەكانی خۆی سودمەندبێت لە ئەرك و مافەكانی دا .

ئەوەی دەمەوێ باسی لێوە بكەم چەمكی یەكسانییە لە پرسی ژینگەدا، دەكرێت لە زۆنێكی نیشتەجێبوونی دیاری كراودا مرۆڤەكان ، ژمارەیان هەر چەندە و بە كام زمان گفتوگۆ دەكەن یاخود ئایین و بیركردنەوەی فیكری وئایدیولوژییان چییە و چەند پارە و سامانیان هەیە،یان پلە و بروانامەی جیاوازیان هەیە، ئەم جیاوازیانە ئاساییە،چونكە كۆمەڵگاكان لەم پێكهاتانە دروست بوونە و بە یاساییەك مامەڵە و رەفتارەكانیان رێكخراوە .بەلَام ئەم كۆمەڵگایانە لە هەڵمژینی هەوا دا هیچ جیاوازییەكیان نیە و هەموویان یەك جۆر هەوا هەڵدەمژن و ناكرێت لە هەڵمژینی هەوا جیاوازی بەدی بكەین.

 لەم سۆنگەوە ئەگەر لە هەندێك رەگەزەكانی ژینگە جیاوازی بەدی بكەین. بەڵام لە رەگەزی هەوا سەرجەم مرۆڤەكانی یەكسانن . بۆ نمونە دەكرێت  هەندێك لە مرۆڤەكان ئاوێكی تایبەت نەبێت نەیخۆن یان خواردنێكی تایبەتی  نەبێت، نەیخۆن.بەلام لە هەڵمژینی هەوا دا مرۆڤەكان ئەم بژاردەیان نییە و ناتوانێت هەوایەكی تر هەڵمژیت.

ئەگەرچی رەگەزەكانی ئاو و خاك پێكهاتەی ژینگەن،بەڵام راستەوخۆ كاریگەریان لەسەر یەكتر هەیە، بۆ وێنە ئەگەر زۆربەی كات ئاو و خاك پیس دەبن بە هۆكارەكانی كیمیایی یان فیزیایی یان بایەلۆژیی دەرئەنجام كاریگەریان لەسەر پیسبوونی هەوا هەیە. كاتێك ئاو پیس دەبێت و بۆن دەردەكات یان خاك پیس دەبێت و بۆن یان گازێك دەربدات راستەوخۆ كاریگەری لەسەر بوونی هەوا هەیە. لەم روانگەوە مرۆڤەكان لەمەڕ ژینگە یەكسانن وەكو یەك سودمەند دەبن یان وەكو یەك زیانمەند دەبن.

بۆیە ئەگەر بروانینە تایبەتمەندییەكانی ژینگە هەست بەوە دەكەین مرۆڤەكان لەم تایبەتمەندییانە سودمەندن یان زیانمەندن و كەس بە دەرنابێت. وەكو:

1- ئەگەر چەندین جۆری جیاوازی لە مرۆڤەكان بەدی بكەین،وەكو تەمەن و جوانی و رەنگ و رەگەز  .بەڵام لە پرسی ژینگەدا یەكسانن و هەمویان پێویستیان هەوایەكی سروشت و خاوێنە .

2-مەترسییەكانی ژینگە بۆ گواستنەوە سنووری نییە و پێویستی بە مۆڵەت و ڤیزا نییە لە نێوان و دەكرێت لە دوورترین وڵات كارەساتێكی ژینگەیی رووبدات و ئەم كارەساتە بگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی ترن، وەكو سوتانی بیرە نەوتەكانی كوێت لە ساڵی(1991) دا و تەقینەوەی بوڕگانی (ئەتینا لە دوورگەی سقڵیە لە باشووری ) ئیتاڵیا.

3-پیسبوونی هەر بەشێكی ژینگە كاریگەری لەسەر بەشەكانی تر دەبێت .بۆ نموونە ئەگەر هەوا پیس بێت لەگەڵ بارانبارین ، ترشە باران دورست دەبێت و دووبارە پیسبوونەكانی هەوا لەگەڵ باران تێكەڵ بە خاك و ئاو دەبێتەوە.

4-مرۆڤایەتی لە دوور مەودا بۆی دەردەكەوێت چ كارەساتێكی ژینگەیی دروست كردوە لە جیهان ،بۆیە كاریگەرییەكانی ژینگە درێژخایەنە و كە دەركەوت هەموو مرۆڤەكان زیانمەندی سەرەكی دەبن.

5-مرۆڤەكان هەمیشە بە دوای تەندروستێكی باشن و هەر چییەكیان هەبێت لە ناوبانگ و سامان و پلە و پۆستەكانیان ،بەڵام بێ تەندروستێكی باش هیچ بەهایەكی نییە. بۆیە ئێستا راپۆرتە زانستیەكان ئەوەیان سەلماندووە ، بێ ژینگەیەكی تەندروست هەرگێز و هەر گێز مرۆڤەكان ناتوانن تەندروست بن.

6-مرۆڤ هەمیشە لە هەوڵ دەدات دوور بێت لەو شوێن و كارانەی زیانی بەردەكەوێت، بەڵام یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ژینگە ،كاتێك ژینگە تووشی پیسبوون دەبێت ، مرۆڤەكان ناتوانن دووربن لە مەترسیەكانی ژینگە،چونكە ناكرێت وەكو مرۆڤەكانی تر هەوا یان ئاو و بەرهەم خاك نەخۆن.

لە سۆنگەی تایبمەندییەكانی سەرەوە مرۆڤایەتی لە بەردەم كێشە و گرفتەكانی ژینگەن لە جیهاندا،چونكە دركی پێ دەكرێت پرسی پیسبوونی ژینگە و گرفتەكانی ژینگەی جیهانیە و هەڕەشەكانی پیسبوونی ژینگە  و دەرهاویشتەكانی گۆرانكاری كەش و هەوا ، جیهانی تووشی دەیان گرفتار و كارەستانی كردووە یان لە ئاێندە ئەگەری زۆرە بۆ روودانی . وەكو:

1- زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و ناهاوسەنگی لە بەرهەمهینانی دەرامەتی سروشتی.كە گۆرانكاری كەش و هەوا كاریگەری راستەوخۆی هەیە بۆ ناهاوسەنگی لە دەرامەتە سروشتیەكاندا.

2- كەمبوونەوەی خۆراك لەڕووانگەی چەندایەتیی و چۆنیایەتیی و نەمانی خاكی خاوێن بۆ بەرهەمهینانی خۆراك بۆ مرۆڤ.

3- توانەوەی ناوچە سەهۆڵبەندانەكانی ناوچە جەمسەرییەكان. بەهۆی دیاردەی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی گۆی زەوی و رێگری نەكردن لە زیاد بەكارهێنانی بەرهەمە نەوتیەكان لە پرۆژە جۆراوجۆرەكان.

 4- كەمبوونەوەی ئاوی پاكی خواردنەوە وكشتوكاڵی و گۆڕینی رێرەوەكانی ئاوی نێودەوڵەتی لەلایەن وڵاتانەوە .

 5- دروست بوونی دیاردەی بەبیابانیی بوون (التصحر) (desertification) و كۆچ كردنی ژینگە لە ناوچە جیاوازەكان بۆ سەنتەری شار و ئەو شوێنانەی ئاو و خاكی لێ بێت بۆ كشتوكاڵ.

6- دیاردەی خۆڵبارین (sand storm) بە هۆی گۆڕانكاری كەش و هەوا و بەبیابان بوون دیاردەی خۆڵباران ساڵانە بە رێژەی مەترسیدار تۆمار دەكرێت و كارێگەری لەسەر تەندورستی مرۆڤ و كشتوكاڵ و ژینگە هەیە .

 7- كەمبوونەوی رووبەری ناوچە دارستانەكان لەجیهاندا.بەهۆی بە كارهێنانی لە پیشەسازییە جۆراجۆرەكان ،دارستانەكان تووشی كەمبوونەوە و لە ناوچوون بوونە و گۆڕانكاری سامناكی لەسەر ئوكسجین كردوە و مرۆڤەكان هەوای ستانداردییان لە دەستداوە.

8- پیسبوونی  زۆربەی رەگەزەكانی ژینگە لە جیهاندا ،كاریگەری راستەوخۆی لە سەر بوونەوەرانی گۆی زەوی دروست كردوە .

9- فراوان بوون و گەشەكردنی دیاردەی شارنشینی بەهۆی دیاردەی كۆچ كردن و نەمانی بژێوی ژیان لە گوند و شوێنە دوورە.

10- سەرهەڵدانی دیاردەی لافاو و بەرزبوونەوەی ئاوی ئاستی دەریا و زەریاكان، هەڕەشەی جددی لەسەر مرۆڤایەتی و ئەوشوێنانەی كە شوێنی نبشتەجێ بوون دروست كردوە .

 11- تێكچوونی  ئاسایشی نەتەوەیی میللەت و وڵاتان و ناتوانن بۆ رێگری كردن لە زیانەكانی پیسبوونی ژینگە رزگاریان بێت ،بەڵكو مرۆڤایەتی بە شێوازی جیاواز زیانەكانی ژینگەی پێگەیشتووە كە بەهەڵمژنی یەك هەناسەدان بێت .

12- بڵاوبوونەوەی نەخۆشیە درێژخایەن و هەستیارەكان كە چارەسەریان ئاسان نییە یان پێویستی بە بودجە و كاری درێژخایەن هەیە.

لە كۆتایی دا دەگەینە ئەوەی ئەگەر چەمكی یەكسانی لە بوارە جۆراجۆرەكان بۆ مرۆڤەكان بەرجستە نەبێت، ئەوە لە ژینگەدا مرۆڤەكان یەكسانن و هیچ كەس ناتوانێت لە زۆنێكی دیاری كراودا جیاواز بژیت،كەواتە ئەگەر مرۆڤ یەكسانە لەبەردەم چەمكی یەكسانی ژینگە، ئەركێتی پارێزگاری لێ بكات و رێگەش نەدات بە هیچ كەس ئەم مافەی لێ پێشیل بكات .چونكە ئەگەر مرۆڤایەتی هەمیشە بە دوای تەندروستێكی باشە، دەبێت بزانێت بێ ژینگەیەكی تەندورست هەرگێزاوهەرگێز تەندروستێكی باشی دەستناكەوێت.

لوقمان شێروانی

شارەزا لە هۆشیاری ژینگە .

ماستەر لە راگەیاندنی هۆشیاری ژینگەیی.