هەرچەندە هەرێمی كوردستان، لە هەبوونی سەرچاوەكانی ئاوی ژێر زەوی و ئاوی سەر زەوی بێ بەش نیە و قەبارەی ئاوی ژێر زەوی و سەرزەوی لە هەرێمی كوردستاندا زۆرن، هەروەها ژمارەی دانیشتوانیش لەم هەرێمەدا نەگەیشتۆتە ڕادەی چڕیەكی زۆر، بەڵام لەم هەرێمەدا كێشەی ئاو لەسەر ئاستێكی فرواندا هەیە، بە ڕادەیەك كە بۆ داهاتووی نزیك، مەترسی لەسەر ئاسایشی ئاو بۆ بەشێك لە دانیشتوانی هەرێمی كوردستان هەیە، هەروەها بۆ داهاتووی دوور مەترسیەكانی سەر ئاسایشی ئاو لە بەشێكی زۆری هەرێمی كوردستان زۆر مەترسیدار دەبن، ئەوەی تایبەتە بە سەرچاوەكانی ئاوی سەر زەوی، ژمارەیەكی زۆری سەرچاوەكان لەژێر كۆنترۆڵی وڵاتانی توركیاو ئێرانن، لە چەند ساڵی رابردوودا كەمی بەفرو باران و بارودۆخی نالەباری كەش و هەوا كاریگەری زۆری لەسەر كەمكردنەوەی قەبارەی ئاوی سەر زەوی هەبووە، هەروەها تایبەت بە ئاوی ژێر زەوی، بەهەمان شێوە بارودۆخی نالەباری كەش و هەوا و كەمبوونەوەی بەفرو باران كاریگەری نێگەتیڤی راستەوخۆی لەسەر ئاوی ژێر زەویشدا هەبووە، زۆربەی ئاسایشی ئاوی كانیاوەكانیش لە بارودۆخێكی زۆر خراپ دان و ژمارەیەكی زۆری ئەو كانیاوانەی بەدرێژایی سەدان و هەزاران ساڵ بریتیی بوون لە سەرچاوەی ئاوی ژمارەیەكی زۆری گوندەكانی هەرێمی كوردستان، كەچی لە ماوەی ئەم چەند ساڵەی رابردوودا وشكیان كرد، یاخود بڕی ئاوی لەبەر رۆیشتویان بە رادەیەك كەمی كرد كە ناتوانرێت پشتیان پێ ببەسترێت، ئەوەی ئاماژەی پێكرا كورتەیەك بوو لە سەر بارودۆخی مەترسیداری ئاسایشی ئاو لە هەرێمی كوردستان، هەروەها ئەوەی زیاتر گرنگە لەم وتارەدا، ئاماژە كردنە بە مەترسیەكانی سەر ئاسایشی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی كوردستان، ئاوی ژێر زەوی كە لەنێو عەمباری چینە جیۆلۆجیەكاندا عەمباركراون و بەرهەمی سەدان ملیۆن ساڵن، ئەمڕۆ بەشێك لەم عەمبارانەی ئاوی ژێر زەوی بەتاڵ بوون و ئاوی ژێر زەوی بەردەوامە لە پرۆسەی خێرا دابەزین. راستە كێشەی وشكاتی زەوی و كەمی بەفرو باران كاریگەرێتی زۆری لەسەر زۆر ناوچەی جیهاندا هەبووەو هەرێمی كوردستانیش یەكێكە لەو شوێنانەی زۆر كاریگەر بووە بە بارودۆخی وشكاتی زەوی و كەمی بەفرو باران. بەڵام ئایا كێشەی سەرەكی بارودۆخی ئێستای كێشەی ئاو لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەت كێشەی ئاسایشی ئاوی ژێر زەوی و خێرا دابەزینی چیە؟
پیادە نەكردنی ئیدارەیەكی دروستی ئاوو خراپ ئیدارەدانی ئاوو نەبوونی ئیدارەدانی سترتیژی ئاو، هۆكاری سەرەكی مەترسیەكانی سەر ئاسایشی ئاون لە هەرێمی كوردستان، كە لەم چەند خاڵەی خوارەوەدا ڕوونكراونەتەوە:
1. ئیدارەدانی ئاو لە هەرێمی كوردستان تا ئێستا بەشێوەیەكی نا پڕۆفیشناڵانەو تەقلیدی بەڕێوە بردراوە، بەشێوەیەك كە نەتواندراوە پرەسیپەكانی (ئیدارەدانی دابینكردنی ئاو) و (ئیدارەدانی خواست لەسەر ئاو) لەیەكتر جیابكرێنەوەو تا ئێستا لە هەرێمی كوردستان ئیدارەدانی مۆدرنی ئاو جێبەجێ نەكراوە، بەشێوەیەك كە كۆی پرسی ئیدارەدانی ئاو لە دابینكردنی ئاو كورت كراوەتەوە، ئەم ئیدارەدانە هەڵەیە بوو وای كرد دۆخی ئاوی ژێر زەوی بەم حاڵەتەی ئێستای بگات.
2. بە تێڕوانینی هەڵەی بەشی هەرە زۆری خەڵكی هەرێمی كوردستان، ئاوی ژێر زەوی بریتییە لە سامانێكی هەردەم هەبوو و هیچ بەهایەكی ئابووری نیە، ئەم تێڕوانینە وێرانكارە وای لە خەڵكی هەرێمی كوردستان كردووە كە بەبێ هیچ لێكدانەوەیەك رۆژانە قەبارەیەكی ئێجگار زۆری ئاوی ژێر زەوی بەفیڕۆ بدەن، بەپێی ریپۆڕتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوو ئاوەڕۆ لە هەرێمی كوردستان، رێژەی لەدەستچوونی ئاو لە هەرێمی كوردستان بریتییە لە (35% - 42%)، كە لەسەر بنچینەی ئەم رێژەیەی بەفیڕۆدانی ئاو، بەپێی ئەنجامەكانی توێژینەوەیەكی دكتۆر هێرش شكاك لە مانگی دیسەمبەری 2022 دا بۆ "رێكخراوی بیمە"ی ئەنجامدا، لەسەر بنچینەی ئەوەی كە بەشە ئاوی تاك (300 لیتر) بێت لە رۆژێكدا، ئەوا قەبارەی ئاوی بەفیڕۆدراوی رۆژانە لە پارێزگای هەولێر، بریتییە لە بەشە ئاوی نزیكەی ملیۆنێك و هەشت سەد هەزار (1.800.000) كەس. واتا تەنها قەبارەی ئاوی بەفیڕۆدراوی رۆژانە لە پارێزگای هەولێر، بریتییە لە بەشە ئاوی شوێنێكی تری وەك پارێزگای هەولێر.
3. نەبوونی ستراتیژیەت لە ئیدارەدانی ئاوی سەر زەوی: لە گەورەترین هەڵەی ستراتیژی تایبەت بە ئیدارەدانی ئاوی سەر زەوی و ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی كوردستان لە تەواوی سی ساڵی رابردوودا بریتییە لە دروست نەكردنی بەنداو بە پلەی یەك، پۆند بە پلەی دوو، تێپەڕبوونی چەندین ساڵ لە دروستنەكردنی بەنداو بەتایبەت بەنداوی قەبارە گەورە لە هەرێمی كوردستان بەڵگەی نەبوونی دیدگا (Vision) و پەیامی (Mission) دروستە لەلایەن دامەزراوەی ئیدارەدانی ئاو لە هەرێمی كوردستان.
4. نەبوونی ستراتیژیەتی چارەسەركردن و دووبارە بەكاربردنەوەی ئاوی پیس، لە هەرێمی كوردستان زیانێكی زۆری بە ئاسایشی ئاوی ژێر زەوی گەیاندووە، هەروەها زیانێكی زۆری بە ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان گەیاندووە.
5. تا ئێستا نەبوونی نەخشەی ئاوی ژێر زەوی (ground water map) لە هەرێمی كوردستان، بریتییە لە بوونی كەموكوڕیەكی زۆر لە پڕۆسەی ئیدارەدانی ئاو لە هەرێمی كوردستان، تا ئێستا ئەو داتاو زانیاریەی كە پێویستە پشتی پێ ببەسترێت بۆ زانینی قەبارەی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی كوردستان زۆر سەرەتایینە و حەقیقی نین.
6. لەڕاستیدا هاوڵاتی وەك بەكاربەری ئاو، لە پڕۆسەی ئیدارەدانی ئاو لە هەرێمی كوردستان، رۆلێكی گرنگی هەیە، كە ناهۆشیاری زۆربەی خەڵكی كوردستان لە رێگەی بە هەڵە بەكاربردنی ئاو بەتایبەت ئاوی ژێر زەوی زیانێكی زۆری بە ئاوی ژێر زەوی گەیاندووە، كە رێژەی ئاوی لەدەستچوو لەلایەن هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت لە شارە گەورەكان، هەروەها لەرێگەی پڕۆسەی تەقلیدی بەكاربردنی ئاو لە كشتوكاڵدا گرفتی زۆر گەورەن لەبەردەم ئاسایشی ئاوی ژێر زەوی.
ئەم خاڵانەی سەرەوە كورتەیەك بوون لە كێشەكانی ئاو لە هەرێمی كوردستان، كە دامەزراوەكانی ئیدارەدانی ئاو لێیان بەپرسن، بۆیە سیاسەتی ئیدارەدانی ئاو لە هەرێمی كوردستان پێویستی بە رێكخستنێكی فروان هەیە، لەپێناو ئەوەی ئیدارەدانی ئاو لە هەرێمی گوردستان لە چوارچێوەی ستراتیژیەتێكی مۆدێرندا ئیدارە بدرێت.
د. هێرش شكاك
دكتۆرا (Ph.D.) لە ئیدارەدانی ستراتیژی ئاو
2022/12/08
