ئەحمەد محەمەد 
بارودۆخی ژینگەی هەرێمی كوردستان لەچەند تەوەرەیەكدا 
بەرایی..
هەرێمی كوردستانی عێراق دەكەوێتە باكوری عێراق، لە باكورەوە هاوسنورە لەگەڵ كۆماری توركیا و لە رۆژهەڵاتەوە هاوسنورە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران و لە رۆژئاواشەوە هاوسنوری وڵاتی سوریایە، ژمارەی دانیشتوانەكەی تا كۆتایی ٢٠٢١گەیشتۆتە (٦٢٧٠٠٠٠ كەس). تۆبۆگرافیاو سروشتی بەجۆرێكە ساڵانە گەشتیاران بەردەوام رووی تێدەكەن، بەجۆرێك ساڵی ٢٠١٨ (٣٥٧٠٠٠٠) گەشتیار سەردانی هەرێمی كردووە، ساڵەكانی (٢٠١٩و ٢٠٢٠) بەهۆی نەخۆشی كۆرۆناوە ئەم رێژەیە دابەزی، بەڵام لەساڵی ٢٠٢١ جارێكی تر بۆ سەرووی (٤٠٠٠٠٠٠) ملیۆن بەرز بۆوە. جۆر و تایبەتمەندی خاك و خەسڵەتەكانی لە هەر شوێنیك پەیوەستە بە كاریگەری جیۆلۆجی و مۆرفۆلۆجی و كەشوهەوا و ژینگەی دەوروبەر، هەموو كارتێكەرەكان گۆرانكاری لە سیفەتە فیزیاوی و كیمیاویەكانی خاك دەكەن، خاكی هەرێمی كوردستان بە پیتە بۆ كشتوكاڵكردن بە بەراورد لەگەڵ خاكی ناوەراست و باشوری عێراق زۆر باشترە.

هەڵمەتی قەڵاچۆكردنی ژینگەی كوردستان..
ژێرخانی كێشە ژینگەییەكان لە هەرێمی كوردستان فرە رەهەندەو رەگوریشەی درێژی هەیە، هەرێمی كوردستان دەیان كارەساتی ژینگەیی بەسەرهاتووە لەلایەن دەسەڵاتەكانی حكومەتی عێراقی پێشوو لە كیمیا بارانكردن و جینۆسایدكردنی هاونیشتمانیانی كورد و ڕووخانی گوندەكان و ووشكردنی سەرچاوەكانی ئاو و سوتانی دارستان و لە ناوبردنی هەمەجۆری زیندەوەران و مین رێژكردنی سەدان دۆنم زەوی و پاشماوەكانی جەنگ كە رووبەرەكەی ٧٧٦كم٢ چوار گۆشە لە ٣٣٥٦ ناوچەی جیاواز، كەتا ئێستا ٥١٨كم٢ پاككراوەتەوە، بەڵام رووبەری ٢٥٨كم٢ ماوە بۆ پاككردنەوە، لە هەمانكاتیشدا جەنگی داعش بەهەمان شێوە كاریگەریە خراپەكانی سەر ژینگەی زیاتر كردووە لە هەرێمی كوردستان. بەهەمانشێوە، سوتان و تێكدانی دارستانەكانی سەرسنور بەهۆی بۆمبارانكردن لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە زیانی زۆریگەیاندوە بە رێژەی سەوزای و هەمەچەشنی زیندەوەری و توخمەكانیتری ژینگەی هەرێمی كوردستان.

رەهەندە جیهانیەكەی كێشەكە..
لە ئێستادا بە هۆی زۆربونی هۆكارە پیسكارەكان و زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان و زۆربونی چالاكییە هەمەچەشنەكانی مرۆڤ، ژینگەی جیهان و هەرێمی كوردستانیش رووبەرووی مەترسی پیسبوونێكی زۆرتر بۆتەوە. دەركەوتنی كاریگەریە بەرچاوەكانی گۆرانكاری كەش وهەوا، وەك بەرزبونەوەی پلەكانی گەرما و هەڵكشانی ڕووبەری بە بیابانبوون و خۆلبارین و كەموبوونەوەی هەمەجۆری بایۆلۆژی  ئاماژەی بەرچاون سەبارەت بە پیسبوونی ژینگەی هەرێمی كوردستان، كە كاریگەری نەرێنییان هەیە بۆ سەر تەندروستی هاوڵاتیان و زیادبوونی رێژەی نەخۆشی و بڵاوبونەوەی ناسەقامگیری، هەروەها كەمبوونەوەی كشتوكاڵكردن بەهۆی لە دەستدانی سیفەتە باشەكانی خاك، كەمبوونەوەی ئاوی ژێر زەوی و پیسبوونی ئاوی سەر زەوی.  بۆیە مەترسیەكانی سەر ژینگەی هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە ژینگەی جیهانی پێویستی بە لێكۆڵینەوەی بەردەوام هەیە بۆ دەستنیشانكردنی هۆكار و مەترسی و چارەسەری پێویست.

قەیرانی ئاو لەبەردەم دەرگای ئایندەی هەرێم دایە...
نەبوونی پلانێكی كاریگەر بۆ  كۆكردنەوە و پاراستن و رێگریكردن لە بەهەدەردانی ئاوو، هاوتا لەگەڵ كەمی رێژەی بارانبارینی ئەم چەند ساڵەی دوایی و ئاڵانگاریەكانیتر، دۆخی كێشەی ئاوی لە هەرێمی كوردستانی بەرەو خراپی بردووە. لە هەرێمی كوردستاندا ڕێژەی دانیشتوان كە ئاوی خاوێن بەكاردەهێنن دەگاتە ٨٥%، بەڵام ئاستی خزمەتگوزارییەكان( بەردەوامی خزمەتگوزاری و فشاری ئاو) هەژارەو ژێرخانی ئێستا لە دۆخێكی خراپدایەو لێچوون و بەفیرۆچوونی زۆرە، ئاستی بەكارهێنانی ئاو بەپێی تاكەكەس لە ڕۆژێكدا ٣٧٣ تا ٤٠٠ لیترە ئەمە بە پێی ستانداردە نێودەوڵەتیەكان زۆر بەرزە.
 ئاستی ئاوی ژێر زەوی لەدابەزیندایە بەهۆی هەڵكەندنی بیرەوە (لەهەندێك ناوچە لەماوەی  دە ساڵی ڕابوردودا ئاستی ئاو ٢٥٠ بۆ ٣٠٠مەتر دابەزیووە)، لەهەرێمی كوردستان ئیدارەدان و خەزنكردنی ئاو وەكو پێویست نییە، بۆیەش ساڵانە كێشەی كەم ئاوی دروست دەبێت، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ تەنها (٥) پێنج بەنداوی تەواوكراو هەیە و ئاوی تێدا گڵ دەدرێتەوەو، (١٧) حەڤدە بەنداو لەژێر جێبەجێكردندایەو، (٣٩) سی و نۆ بەنداویش پێشنیازكراوە. هەروەها، گرتنەوەی ئاوی رووبارەكان لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە كێشەی دۆخی ئاوی ئالۆزتر كردوە، لەلایەكی تر تێكەڵبوونەوەی ئاوەڕۆی شارەكان بەسەرچاوە ئاوییەكان گرفتێكی ترە، كە دەكرێت لەرێگەی دانانی یەكەیەكی چارەسەری ئاوەرۆی نیشتمانییەوە كۆتایی بەم كێشەیە بهێنرێت، وەكو ئەوەی ئێستا (جایكا)ی یابانی لەشاری هەولێر ئەنجامی دەدا، بڕیاروایە ساڵی ٢٠٢٧ بەتەواوی جێبەجێبكرێت.

هەناسەی كوردستان توند دەبێت...
سەبارەت بە پیسبونی هەوا، لەگەڵ ئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستان وڵاتی پیشەسازی گەورە نین بەڵام  دۆخی سێكتەری هەوا بەهۆی زۆری هۆكارەكانی پیسبوونەوە دڵخۆشكەر نیە، لەبەر نەبوونی ئامێری چاودێری كوالێتی هەوا بە گوێرەی پێویست لە هەموو ناوچەكان، نەتوانراوە داتای پێویست بخرێتە روو، هاوكات زانیاری و داتا دەرەكیەكانیش ئاماژە بە خراپی ئاستی پیسبوون دەكەن، بۆ نمونە بە پێ راپۆرتێكی رێكخراوی گرین پیس كە دەرەنجامی وێنە سەتەلایتیەكانی ئاشكرایان كردوە كە كوالێتی هەوای شاری هەولێر لەئاستێكی باش دانییە، ئەمەش بەهۆی لێكچوونی هۆكارەكانی پیسبوونەوە رەنگە بۆشارەكانی تریش دروست بێت. 
هۆكارەكانی پیسبونی هەوا لە هەرێمی كوردستان هەمەجۆرن، لە گرینگترینیان زۆری رێژەی ئۆتۆمبێل و نەبوونی هێڵەكانی گواستنەوەی گشتی  وەك شەمەندەفەر و سیستەمی پاسی پێشكەوتوو، دارشتنی خودی ماستەرپلانی شارەكان كە بە شێوەی ئاسۆی پركراونەتەوە نەوەك بەشێوەی ستونی كە ئەمەش رووبەرێكی زۆر لە خاك داگیردەكات، رووبەری سەوزای لە ناوشارەكان كەمدەكاتەوە، و بەرێوەبردنی ئاو و كارەبا ئەستەمتردەكات، سەبارەت بە زۆری ژمارەی ئۆتۆمبێل لە هەرێمی كوردستاندا، زیاترە لە (٢٠٠٠٠٠٠) دوو ملیۆن ئۆتۆتمبێل كە ئەگەر بەراورد بكرێت بە رێژەی دانیشتوانەكەی بۆهەر ٣ نەفەرێك ئۆتۆمبێلێكی بەردەكەوێت كە رۆژانە پێوستی بە زیاتر لە (٥٠٠٠٠٠٠) پێنج ملیۆن لیتر سوتەمەنی هەیە،  لەكاتێكدا هەر لیترێك بەنزین ٢٫٣كیلۆ گرام دوانۆكسیدی كاربۆن دەكاتە هەواوە، یەك لیتر گازوایلیش نزیكەی ۲٫٧ كیلۆ گرام دوانۆكسیدی كاربۆن دەخاتە هەواوە، جگە لەچەندین گازی تری ژەهراوی وەك ئۆكسیدەكانی نایترۆجین و گۆگرد...هتد.،هەروەها زۆری مۆلیدەی گەڕەكەكان كە ژمارەیان لە سەرووی (٥٥٠٠) پێنج هەزارو پێنج سەد مۆلیدەیە، هەروەها بوونی ژمارەیەكی زۆر لەپاڵاوگە و گۆڕەپانی نایاسایی لەشارەكانی هەرێم. 
زۆری رێژەی سەوزای یارمەتیدەرێكی باشە بۆ پاككردنەوەی هەوای پیسبوو، بەڵام رێژەی سەوزای تا ئێستا نەگەیشتۆتە ئاستی پێویست لە نێو شارەكان، بەبەردەوامی هەرەشەی ئاگرگرتن و تێكدانی لەسەرە، لە ۱۰ ساڵی ڕابردوودا بەهۆكارە جیاجیاكان زیاتر لە ملیۆنێك و ۳۰ هەزار و ٨۷۳ دۆنم دارستان و پاوان لە ناوچووە، ١ لەسەر ٣ی ئەو لەناچوونەش بۆ بۆردومانی ولاتانی دراوسێ دەگەرێتەوە، لە ١٩٥٧ كە روپێوو بۆ دارستانەكانی هەرێمی كوردستان كراوە، ٥ ملیۆن دۆنم دارستانی سروشتیمان هەبووە، لە ساڵی ٢٠١٥ روپیوێكی تر كراوە، دەركەوتووە نیوە رووبەری دارستانەكان لەناو چوون، كە پشكی شێر بۆ بۆردومانی ولاتانی دراوسێ دەگەڕێتەوە.
دارستان و پاوانەكان لە هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئابووری و ژینگەییەوە سامانێكی نشتیمانی گرنگن كە زۆربەی زۆری دەكەوێتە ناوچە شاخاوییەكان كە لە بەرزاییەكان لە نێوان (٦۰۰ – ۲۰۰۰م )دان لەسەر ئاستی ڕووی دەریا، نزیكەی ٨٥% دارستانەكان پێك هاتوون لە درەختی بەڕوو جگە لەوەش چەندین جۆری دیكە لە دارو دەوەنی سروشتی هەن وەك (قەزوان، گوێز، هەرمێ كیویلە (كرۆسك)، كەوت، ترش، هەڤرست، بڵالۆك، كنێر....هتد) هەروەها كاژی جۆری (سنەوبەری زاوێتە)ی خۆڕسك هەن لە ناوچەكانی (ئەتروش و زاوێتە ) لە پارێزگای دهۆك.

بۆنی خاك وەك پایزان نەماوە  ! 
لەیەكەم رێژنە بارانی وەرزی پایز، خاك بۆنێكی هێجگار سەرنج راكێش و رۆحی هەیە، مرۆڤ پڕ بەسیەكانیەوە بۆنەكە دەخاتە ناو رۆحیەوە، بەڵام بەداخەوە لە ئێستادا وەكو ئاوو، هەواو، روەك، خاكیش  لەبەردەم پیس بوون و خراپ بووندایە. 
سەبارەت بە پیسبونی خاك، نەبوونی مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ سەرچاوە سروشتی و ئۆرگانیەكانی وەكو نەوت و كانزاكان، نەبوونی كارگەی ریسایكلینی پێشكەوتوو بۆ چارەسەركردنی پاشماوەكان كە رۆژانە نزیكەی ۷٥۰۰تەن زیل و خاشاك فرێدەدرێت لەهەرێم كە ٦٥% ماددەی ئۆرگانییەو، بەم جۆرە: هەولێر رۆژانە ۲٥۰۰ تۆن، سلێمانی ۲۳۰۰ تۆن، دهۆك ۱٦۰۰ تۆن، گەرمیان ۷۰۰ تۆن، راپەڕین ۳٥۰تۆن لەسالێدا دەگاتە ۲۷۰۰۰۰۰تەن مانگانە حكومەتی هەرێم ۱۲ملیار دینار بۆكۆكردنەوەی خەرج دەكات لەسالێكدا دەگاتە ۱٤٤ملیار دینار.، بونەتە هۆكاری سەرەكی بۆ پیسكردنی و تێكدانی خاك. لەگەڵ زیادبون و خراپتربونی خاكی بەبیابانبوو،كە بە جۆرێك لە تێكچونی خاك ئەژماردەكرێت، پیسبوونی خاك بەهۆی بەكارهێنانی پەین و قركەرەكان لەكشتوكاڵكردن، و پیسبوون بە هۆی پیشەسازی (نەوت و كانزاكان و پیشەسازی بچووك)، و پیسبوون بەهۆی دانیشتوان و چالاكی مرۆڤ ( پاشماوە ڕەق و شلەكان و پاشماوەی ماڵان)

پیشكەوتن و گەشەی ئابووری پەیوەستن بە پیشكەوتنی پیشەسازی و كشوتاكاڵكردن و چالاكی زیاتری مرۆڤ بەڵام بەهۆی گوێنەدان بە پاراستنی ژینگە و ڕەچاونەكردنی یاسا و ڕێنمایەكانی ژینگە هەموو جۆرەكانی پیشەسازی هۆكار بوون بۆ پیسبوونی خاكی هەرێمی كوردستان بە تایبەت پیشەسازی نەوت هەر لە سەرەتایی پرۆسەی دەرهێنانی نەوتەوە تا پاڵاوتن و گواستنەوەی بە تانكەر پیسكەری ژینگە و خاك بوون، لەكاتی دەرهێنانی نەوت و ڕژانی بۆ سەرخاك وە لە كاتی پاڵاوتن بە هەمانشێوە جگە لەو پاشماوە شلەی لە كاتی پاڵاوتن دەردەچێت بەبێ چارەسەركردن دەرژێتە سەرخاك، لە كاتی گواستنەوەی نەوت بە تانكەر هەبوونی رووداوی هاتووچۆ نەوت دەرژێتە سەرخاك یاخود لە كاتی گواستنەوەی نەوت بە بۆری بە هۆكاری تەكنیكی و هەندیك جار بەهۆكاری گێرەشێوێنی بۆڕیەكان دەشكێن نەوت دەرژێتە سەرخاك، سەرباری ئەو گاز و دوكەڵەی لە پڕوسەی بەرهەمهێنانی نەوتەوە دەردەچێت كە ناراستەوخۆ لە رێگایی پیسبوونی هەواوە جاریكی تر لە كاتی نیشتنی لە سەر زەوی دەبیتە هۆی پیسبوونی خاك .

خەمی زیندەوەرانیش جددییە...
سەبارەت بە پرسی ژیانی كێوی و هەمەچەشنی زیندەوەری، بە پێی سەرچاوەی (UNDP)سەرەڕای ئەوەی ڕووبەری (۱٥%) گۆی زەوی كراوەتە ناوچەی پارێزراوی شروشتی بەڵام هێشتا هەمەچەشنی جۆری لە مەترسیدایە، نزیكەی (۷۰۰۰ جۆر ) لە ڕووەك و ئاژەڵ بە شێوەیەكی نایاسایی بازرگانیان پێوە دەكرێت. لە هەرێمی كوردستانیشدا،  بەشێوەیەكی گشتی بەهۆی دەركەوتنی كاریگەریكانی گۆڕانی كەش و هەوا لە ناوچەكەو، نەبوونی پارێزراوی سروشتی پێویست، كە لە ئێستادا لەلایەن IUCNوە (٨٢) شوێنی لەعێراق و لەو ژمارەیە (٤٤) لەهەرێمی كوردستان دیاریكردووە، دەكرێت وەكو پاراستەی سروشتی بناسێنرێن، پەیڕەوی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١١ لەئێستادا چاڵاككراوەو كار لەسەر دیاریكردن و ئیدارەدانی ئەو پاراستانە دەكرێت.
 بەهۆی زیادەرۆی لە راوكردنی قەدەغەكراو هەمەچەشنی زیندەوەری و ژیانی كێوی لە كوردستان رووبەری كێشە بۆتەوە. یەكێك لە گرفتە ژینگەیەكانی ناوچەكە بەبیابانبون و وشكەساڵیە كە كاریكردۆ تەسەر هەمەچەشنی زیندەوەری، ئەو ئاژەڵ و گیانەوەرانەی كە لەو ناوچانە ژیاون مەترسی كۆچ و لەناوچوونیان لەسەر دەبێت. راوكردن و پابەندنەبوونی هاوڵاتیان بە یاسا و رێنمایەكانی راوكردن هۆكارێكیتری لەناوچون و كەمبونەوەی ژمارەی ئاژەڵ و باڵندەكانی كوردستانە. هەرچەندە بەپێی رێنماییی ژمارە(١)ی ساڵی ٢٠١٥ی كۆن و رێنمایی ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠٢١ هەمواركراو رێكخراوە، بەڵام سەرپێچیش هەر بەردەوامە، لەكۆتاییدا دەبێت بڵێین لە ناوچوون و سوتانی دارستانەكان یەكسانە بە لەناوچوونی ژیانی كێوی لە رووبەرەكەدا.
لەئێستادا ئەركێكی هەمەلایەنەی هەموو لایەكە، ئەم دۆخە وەكو خۆی ببینێت و رۆڵی خۆی بزانێت لە پاراستن و ئاگاداربوون لە دۆخی ژینگەو مانەوەمان لە داهاتویەكی تەندروستدا.